1. Stanowisko

Cmentarzysko położone jest na terenie Pojezierza Kaszubskiego, w kompleksie leśnym rozciągającym się szerokim pasem na wschód od jez. Raduńskiego, pomiędzy wsiami Stężyca na południu i Przewóz na północy. Długość stanowiska wzdłuż linii brzegowej wynosi ok. 6 km, największa szerokość ok. 1.5 km w pobliżu leśniczówki Uniradze. Rzeźba terenu polodowcowa, w części północnej bardziej urozmaicona z dość stromymi wzgórzami morenowymi oraz dolinami rynnowymi (wysokość ok. 180-220 m. n.p.m.). Na obszarze tym występują liczne zamknięte stawy i torfowiska.

Zdjęcie lotnicze obszaru cmentarzyska kurhanowego Uniradze - Przewóz
Godne uwagi jest bezpośrednie otoczenie stanowiska. Znajduje się ono na wysoczyźnie wyraźnie ograniczonej pętlą jezior rynnowych: Stężyckiego i Raduńskiego na zachodzie, Kłodna na północy, Małego i Wielkiego Brodna, Ostrzyckiego i Patulskiego na wschodzie, Dąbrowskiego i Lubowiska na południu. Dodatkowo jeziora Ostrzyckie, Bukrzyno Małe i Duże dzielą ten obszar na dwie części; cmentarzysko zajmuje dużą część południowej. Na wschód od jeziora Ostrzyckiego znajduje się Wieżyca (329 m n.p.m.), najwyższe wzgórze na Pomorzu. Na zachodnim brzegu jez. Raduńskiego Dolnego naprzeciwko miejscowości Przewóz i północnej granicy cmentarzyska znajduje się półwysep Hel z pozostałościami po przeprawie promowej, która istniała do schyłku XVIII w. Na zachód od przeprawy, w lesie w pobliżu Wygody Łączyńskiej stwierdzono występowanie nielicznych kurhanów.

Zbadany przez archeologów kurhan po rekonstrukcji.
W pobliżu cmentarzyska Uniradze położone są trzy grodziska: największe nad jez. Zamkowisko ok. 1.5 km na wschód od cmentarzyska, drugie po przeciwnej stronie jez. Raduńskiego w pobliżu Borucina, trzecie na przesmyku pomiędzy jez. Ostrzyckim i Bukrzynem.
Obecnie cmentarzysko w całości znajduje się w kompleksie leśnym, jednak jego pierwotny zasięg był większy i obejmował przynajmniej niektóre okoliczne pola. Kurhany zachowały się jednak wyłącznie na terenach leśnych, szczególnie dobrze w naturalnych lasach bukowych. Na wtórnie zalesionych terenach porolnych nie stwierdzono występowania kurhanów.
Na obszarze cmentarzyska zlokalizowano trzy koncentracje kurhanów. Pierwsza z nich leży w oddziałach 42-45, 48 i 49 leśnictwa Uniradze, druga znajduje się na terenie oddziałów 24, 25, 26 i 27 leśnictwa Przewóz, trzecia w oddziale 5 leśnictwa Przewóz, tuż nad brzegiem jez. Raduńskiego. Koncentracje te będą nazywane odpowiednio Uniradze, Przewóz A i Przewóz B. Ze względu na formę zewnętrzną można wyróżnić cztery typy kurhanów:

A - śr. do 3 m., okrągły, z płaszczem kamiennym;

B - śr. 3-6 m., podłużny, z płaszczem kamiennym;

C - 6-15 m., wysokość 0.8-1.4 m., zazwyczaj lekko spłaszczony, prostokątny lub wydłużony;

D - śr. pow. 15 m., wysokość 2-3 m., okrągły, pokryty ziemią.

Podana powyżej typologia ma oczywiście charakter ściśle roboczy i ulegnie na pewno uściśleniu w trakcie dalszych badan, istnieją bowiem przesłanki iż np. kurhany zbiorczo zaklasyfikowane z racji formy zewnętrznej do typu C reprezentują w rzeczywistości dwa (lub więcej) zupełnie różne typy, ze względu na swą konstrukcję wewnętrzną, rodzaj pochówku i przynależność kulturowo-chronologiczną.

Cmentarzysko zawiera co najmniej 2763 kurhany, wstępnie datowane na okres od późnego brązu do wczesnego średniowiecza (od ok. 1000 p.ne. do ok 1100 n.e). Biorąc pod uwagę informacje ze źródeł pisanych oraz porównanie rezultatów pełnej inwentaryzacji wybranych oddziałów z rezultatami klasycznej prospekcji terenowej (szczególnie w związku utrudnieniami związanymi z różnym typem i wiekiem zalesień oraz zróznicowanym typem poszycia leśnego), można bezpiecznie szacować ogólną liczbę kurhanów istniejących na wspomnianym obszarze jeszcze w I połowie XX w. na ok. 3500.

rekonstrukcja kurhanow
Prace porządkowe przy zbadanym a następnie zrekonstruowanym przez archeologów kurhanie wczesnośredniowiecznym XI w.n.e.

2. Historia badań

Ze względu na widoczne na powierzchni ziemi konstrukcje grobowe, cmentarzysko od dawna było znane ludności miejscowej. W literaturze po raz pierwszy zostało wspomniane przez Gotfryda Ossowskiego, który opisał je w następujący sposób: "Stężyca I. We wschodniej części wsi, na polach p. Tokarskiego na niewielkiej wyniosłości, znajdowały się jeszcze w r. 1878 szczątki kopców kamiennych w których groby dawniej splądrowane zostały. Stężyca II. Mogilisko leży w lesie skarbowym nieopodal od leśniczówki. Badań żadnych w tej miejscowości nie dokonywano" [Ossowski 1881]. Nazwa cmentarzyska pojawia się także w dwóch późniejszych źródłach niemieckich [Lissauer 1887, LaBaume 1898:125]. Wykopaliska na stanowisku oznaczonym przez Ossowskiego jako Stężyca I zostały przeprowadzone w latach 1896-1898 po znajdujących się tam kurhanach łużyckich nie ma już śladu. Jeszcze przed publikacją Ossowskiego nieznana bliżej liczba grobów na północnym skraju cmentarzyska w Przewozie została odsłonięta przez wiatr i przebadana w roku 1874 przez O. Helma. Została tam znaleziona brązowa szpila i bransoleta oraz fragmenty ceramiki datowane na wczesną epokę żelaza [Helm 1874; Łuka 1966:328]. Możliwe, że nie były to kurhany, lecz groby skrzynkowe.

Kurhan z Epoki brązu, rekonstrukcja
Kurhan z Epoki brązu (ok. 1100-1000 p.n.e), w trakcie badań, znaleziono w nim skorupy pochodzące z rozbitej urny, która zawierała popioły pochowanego tu dziecka.
Pierwsze prace wykopaliskowe na stanowisku Uniradze przeprowadził w roku 1922 Józef Kostrzewski; odkopał on jeden kurhan zawierający siedem szkieletów. We wrześniu 1934 roku Jacek Delekta (Muzeum Okręgowe w Toruniu), członek zespołu Kostrzewskiego, przebadał cztery kurhany datowane na podstawie wyposażenia na X-XI wiek [Kostrzewski 1937; Delekta 1934, 1935, 1936, 1938]. W czasie II wojny światowej dokumentacja obu wykopalisk zaginęła. W roku 1966 L.J. Łuka dokonał częściowej inwentaryzacji stanowiska oraz ratunkowych wykopalisk jednego kurhanu. W roku 1985 Jerzy Fellman wykonał plan inwentaryzacyjny oddziałów 43 (część południowa) i 48 leśnictwa Uniradze, na terenie których zidentyfikowano 605 kurhanów. Wreszcie w 1995 obszar cmentarzyska został częsciowo opisany w ramach rejestru tzw Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP).

Kurhan z Epoki brązu
Najpowszechniejszy typ kurhanu. Prawdopodobnie służył jako podstawa na której ustawiano urny z prochami zmarłych.

W roku 2001 został rozpoczęty wspólny projekt Zakładu Antropologii Historycznej IA UW oraz Muzeum Archeologicznego w Gdańsku mający na celu inwentaryzację stanowiska, a także przeprowadzenie badań wykopaliskowych na zagrożonych obiektach.

W 2011r. Nadleśnictwo Kartuzy utworzyło ścieżkę archeologiczną według projektu prof. Mariusza Ziółkowskiego, w ramach której uporządkowano kurhany i wyeksponowano grób skrzynkowy odkryty w latach międzywojennych przez J. Kostrzewskiego i J. Delektę.

Projekt ścieżki w całości sfinansowało Nadleśnictwo Kartuzy.

Tekst:

Mariusz Ziółkowski i Henryk Paner

Zdjęcia i plany: Archiwum Zakłądu Antropologii Historycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego i Muzeum Archeologicznego w Gdańsku

Wersja do pobrania: